Zender Brussel bevond zich aan het Flageyplein in de gebouwen van het N.I.R., het Nationaal Instituut voor Radio-omroep, dat van 1940 tot 1944 door de Duitsers werd gebruikt als propagandakanaal.
Videofragment over Zender Brussel met geluidsopname uit die tijd (bron: VRT YouTube):
Nand werkte van 15 maart 1941 tot 24 december 1943 voor de Zender, hier een foto in zijn kantoor op het Flageyplein:
Tijdens deze periode verbleef Nand op kamers te Brussel (Elsene) in de Elyzeese Veldenstraat 70, eigendom van weduwe Coppens d’Houthulst (zie verder over haar).
Huidige toestand Google Streetview:
In zijn spraakmakende documentaires tussen 1982 en 1991 over De Nieuwe Orde, Collaboratie en Repressie besteedde Maurice De Wilde 1 aparte uitzending over Zender Brussel. Deze werd slecht éénmaal vertoond, op 1 juni 1990 (“… de uitzending werd destijds door de rechter in kortgeding – aangespannen door de familie van directeur Jan Boon – verboden. Cas Goossens, de toenmalige administrateur-generaal van de BRT, negeerde het verbod echter en het werd één keer uitgezonden om daarna voorgoed te ‘verdwijnen’”, zie info daarover hier).
De poging van het gerecht om de uitzending te verbieden, met de inval in de BRT gebouwen tijdens de uitzending en de weigering van Cas Goossens:
Interieur zoals getoond in de reportage van De Wilde vertoont gelijkenissen met foto van Nand hierboven (telefoon, inkthouder, inktdroger):
In 2004, nav 60 jaar bevrijding, was er een heruitzending door de VRT, wat niet in dank werd afgenomen door de zoon van Jan Boon, luchthavenaalmoezenier Herman Boon (zie artikel HBVL van 27/08/2004 :”Jan Boon ontsnapte in 1944 aan de Gestapo, maar op 1 juni 1990 niet aan de laster en leugens van Maurice De Wilde”:
De Wilde is Nand éénmaal komen opzoeken om een opname voor te bereiden, maar Nand weigerde zijn medewerking. Waarschijnlijk heeft hij hem wel een kopie van zijn Memoires meegegeven, vermits die in het archief van De Wilde in het Cegesoma bewaard wordt.
Nand nam in 1943 ontslag “om gezondheidsredenen”, in zijn Memoires schrijft hij “dat hij de pesterijen en bemoeizucht van de Duitsers beu was (zie de pagina “Strijd met de bezetter” met zijn uitgebreide beschrijving over zijn tijd bij “Zender Brussel”):
“Naarmate mij dat alles bekend werd, groeide ook mijn weerzin om met een dergelijk regime mede te werken. Te meer daar mijn referaat steeds verder werd uitgebreid. Het leek op de duur een vergaarbak van allerlei propagandistisch materiaal dat bij mij tegen wil en dank op mijn tafel geworpen werd, en dat onder mijn naam doorging: lezingen en uitzendingen van uiteenlopende aard door anderen georganiseerd, waarvan de verantwoordelijkheid op mij werd afgewenteld.”
De twee fragmenten uit het programma van De Wilde die over Nand gaan:
De volledige aflevering is wel te zien op YouTube:
Zender Brussel, rubriek “Politiek en Gemeenschap”, opname Nand, 1941 (het fragment is nog steeds te beluisteren op de tijdlijn van Radio 1 over “100 jaar Radio”, titel “Een fascistisch ochtendpraatje”, met een foto van Nand uit… 1966, hij was toen 60.
Opmerking: bij CEGESOMA heb ik het originele radiofragment opgevraagd, daar wordt het voorafgegaan door “Woorden van Ferdinand Vercnocke”. Het is dus niet de stem van Nand die we horen. In deze rubriek “Woorden van…” werden ook andere schrijvers voorgedragen door dezelfde presentator.
“Wij zijn een volk. Een volk onder de volkeren. En uit de wonderbare verwantschap, die de band des bloeds is, zijn wij geboren. Wij hebben onze verschijning en ons wezen eraan te danken. En willen wij, enkelingen, weten wie wij zijn, dan moeten wij peilen in onze afstamming. Willen wij worden wat wij in wezen zijn, dan moeten wij gehoor geven aan deze levende en geheimzinnige kracht: het bloed.
Volk is gave, volk is wet. Hij geeft den enkeling zijn bestaan en aanleg ; – de enkeling kan alleen volkomen zichzelf zijn en blijven, wanneer hij, als een boom in de aarde, met het volk verworteld blijft. Zoek uw volk, en gij vindt Uzelf.”
De tekst komt uit de inleiding van de bundel “Heervaart”, 1941. In deze bundel ook opgenomen het belastende Hitler gedicht, maar ook bv “Bruidsnacht”, in 1992 op muziek gezet door Laïs voor hun eerste CD “Laïs” en “Mijn lief staat in rijpend koren”, dat Anton van Wilderode zal voorlezen tijdens zijn feestrede bij de viering van Nands 80ste verjaardag.
Bruidsnacht door Laïs, live in de Ancienne Belqique, Brussel, juni 2014
Voorbeeld programma:
“Zaterdag 27 maart 1943 / 14:30 / Volk aan den arbeid. Leiding en tekst: Dr Ferdinand Vercnocke. Volksche arbeid. Hoorbeeld. Regie: Jan Stalmans.”
Nav 75 jaar bevrijding schreef de VRT op haar website over Zender Brussel het artikel “75 jaar geleden: Duits propagandakanaal Zender Brussel blijft optimistisch” (11 augustus 2019, auteurs Karin De Greeve, Jan Ouvry ). Daarin wordt Nand ook vermeld:
“In maart 1941 gaat Ferdinand Vercnocke bij Zender Brussel aan de slag als verantwoordelijke voor de rubriek “Politiek en Gemeenschap”. Daarnaast is hij ook medewerker van het dagblad “Volk en Staat”. Tijdens een reis naar Duitsland ontmoet hij Joseph Goebbels persoonlijk. Zijn gedichten, waaronder “Aan Hitler” en “Groot-Germanië” verschijnen in meerdere publicaties. Vanwege die gedichten en zijn pro-Duitse artikels in “Volk en Staat” krijgt Vercnocke een gevangenisstraf van 12 jaar. In 1949 komt hij vrij.”
De informatie komt waarschijnlijk uit de Wikipediapagina over Nand, waar ook de begeleidende foto staat van Nand met zijn zussen (die ik daar zelf plaatste). Waarom geen portretfoto van Nand werd gekozen is vreemd, vooral omdat de foto wordt geplaatst na het beruchte gedicht “Aan Adolf Hitler”. Nands zussen waren reeds voor de oorlog overleden, de foto dateert van 1924 (!):
Een waardevol geschenk van de dichter Wies Moens (1898-1982) aan Nand gedateerd 24 november 1943. Moens was toen directeur Nederlandstalige uitzending bij de Zender. Nand schrijft hierover in zijn memoires (“Strijd met de bezetter”):
“Intussen trachtte ik in mijn referaat, en waar het mogelijk was, ook op andere gebieden, het Vlaamse element uit te bouwen. Met Wies Moens, die intussen tot directeur van de Nederlandse uitzendingen was benoemd, aan het hoofd, vormden wij een ploeg van radicaal bewuste volkse strijders, die zoveel mogelijk de prioriteit van het eigene diende.”
De datering van het geschenk is interessant, want Moens nam ontslag op 31 december 1943 o.a. “omwille van de steeds verdergaande inmenging van Duitse zijde”. Hij was niet alleen, want ook Nand nam ontslag, en wel een week vroeger, nl op 24 december 1943, de dag voor Kerstmis…
Wisten beiden misschien al van hun plannen (zonder medeweten van de Duitsers), en daarom het geschenk, een soort stilzwijgende erkentelijkheid en knipoog, gezien schrijver en onderwerp, of toch enkel een soort vroeg verjaardagsgeschenk voor Nand die op 14 december 37 zou worden?
In beide gevallen blijft de inhoudelijke betekenis van het boek en de schrijver ervan wel overeind.
De opdracht van Moens:
“Aan Ferdinand Vercnocke geschonken in Dietsche kameraadschap. Brussel, 24 nov. 1943”
Het boek dateert van 1782 en is geschreven door Joannes Le Francq van Berkhey (1729-1812), met de, in deze omstandigheden, symbolische titel “De Zeetriumph der Bataafsche Vrijheid op Doggersbank“, een waardevol stuk dus. Le Francq was een “natuuronderzoeker, arts, dichter en schilder”. Het loont de moeite om zijn biografie na te lezen, die maakt duidelijk dat dit geen “toevallig” geschenk was. Berkhey was bv. een vurig aanhanger van Oranje, “… het bracht hem in diverse conflicten, leidde tot de gedwongen verkoop van zijn natuurkundige verzameling en in 1795 zelfs tot zijn ontslag bij de Leidse universiteit. (…) Zijn schrijversmotto was: ‘Vrank en Vrij'”.
Prent via Wikimedia: “Johannes le Francq van Berkhey ten voeten uit zittend naast een tafel, waarop een borstbeeld van Willem van Oranje. Met de voet vertrapt hij een adder (de Patriottische Partij). (Prent naar een pastel van Rienk Jelgerhuis uit 1785.)”
Over zijn ontslag bij de Zender schrijft Nand in zijn memoires:
“Toen zich in de loop van dat jaar [=1943] de schadelijke gevolgen van de ondervoeding lieten gelden, en de dokter mij een verblijf op het land voorschreef, maakte ik van de gelegenheid gebruik om de bruggen op te blazen. Ik diende mijn ontslag in en bracht hiervan het V.N.V. en de P.A.B. op de hoogte. De Duitse directeur was woedend. Het (zoveelste) dienstbevel dat hij mij liet geworden was voor mijn rechters een heel nuttig argument ter ontlasting.”
Opmerking: Tijdens zijn werk voor de radio verbleef Nand op wandelafstand van het Flageyplein op kamers in de Elyzeese Veldenstraat te Elsene. Het huis was eigendom van Mevr. Weduwe Coppens, de moeder van de gedecoreerde Belgische gevechtspiloot uit de Eerste Wereldoorlog Willy Coppens de Houthulst. Zijn merkwaardige en heldhaftige geschiedenis vind je hier (artikel op VRT nieuws site van dit jaar).
(Foto hierboven uit het VRT artikel: ” Op 3 augustus 1918 behaalt Coppens zijn 22e zege. Enkele dagen voordien was hij al gedecoreerd door koning Albert. Kort voordien, op 22 juli, had hij op een dag drie observatieballons neergehaald.. Zijn exploten kregen ook in het buitenland een ruime weerklank ( uit de Parijse krant Excelsior, 6-8-1918, BnF Gallica)“
Van haar vond ik twee brieven in het archief én een foto: de eerste brief om Nands moeder moed in te spreken bij het begin van zijn gevangenschap, de tweede bij het einde als antwoord op de advocaat van Nand, die vroeg of zij haar of haar zoon als voogd voor Nand wou optreden bij zijn vrijlating in 1949. Haar antwoord was minder positief dan haar eerste brief…
Weduwe Coppens in haar huis waar Nand op kamers was (foto uit archief Sim):
1944: 1ste brief van Weduwe Coppens, nogal nonchalant in potlood geschreven, aan de moeder van Nand toen hij enkele maanden gevangen zat, de huur voor zijn kamers in Elsene bij haar moest toen worden opgezegd:
“Vous direz bien de ma part que vortre fils, que je souhaite qu’il garde courage et espoir, quelles que soient les conditions de vie. Il n’existe pas de vie qui n’ait son haut et son bas. Pour ma part, j’ai passé un long temps très bas – il y a un peu plus de 10 ans – et, je regrette de m’être désespérée.
Après, il trouvera la vie très belle. D’ici là, il a la chance de pouvoir occuper son esprit, de créer de >
> belles choses. C’est le travail qui sauve. Je regrette de n’avoir pas compris cela dans le temps, mais a présent, plus rien je crois ne pourrait m’abattre.
C’est le moral que je souhaite à votre fils.”
5 jaar later, 1949, 18 augustus. Brief advocaat:
“Op vraag van Uw vader stelde ik mij in verbinding met Mevr. Wed. Coppens, teneinde haar te vragen of zij of haar zoon zouden willen Uw voogd zijn bij Uwe eventuele invrijheidsstelling. Hierbij haar weinig bemoedigend antwoord. Ziet gij een andere mogelijkheid?”
1949, 15 augustus: antwoord Weduwe Coppens, dit keer erg officieel, in tegenstelling tot haar vorige “potloodbrief”:
“Monsieur,
Votre lettre de 11/8 me parvient ce jour. La demande que vous m’y exposes me surprend, car je ne puis accepter le rôle que vous me proposes.
Certes, ainsi comme je l’ai déclaré dans le certificat remis a son défenseur, lors du procès, pendant les quatre années ou il a été mon locataire, la conduite de Mr. V. n’a donné lieu à aucune critiques, car il ne recevait chez moi absolument personne et vivait tranquillement, mais j’ai appris que par ailleurs il se rendait à des réunions d’ordre nouveau, se mélait à des mouvements de flamingantisme aigü, et, de plus, j’ai lu une Ode à Hitler tellement dithyrambique, que tout patriote ne peut admettre : un vaincu – ce que nous paraissons être alors – ne prône pas de telle façons son vainqueur.
Quant à mon fils qui habitait en Suisse, ik ne peut être, en son état de cause, se porter garant pour Mr. V. qu’il ne connaît absolument pas.
Je regrette de devoir opposer ce refus, en égard aux parents de Mr. V., que je ne voudrais pas désobliger, tout cela étant fort pénible pour eux, mais, au contraire, je dois m’abstenir.
Je vous présente, Monsieur, mes salutations.”
De brief is geschreven op hoofding van het “Hotel Du Parc – La Panne”. Dit hotel bestaat nog steeds; De zoon van Weduwe Coppens verbleef hier, eerst met vakantie, daarna permanent. Ik vond er dit artikel over met enkele foto’s.
