(zie hierover ook de Wikipediapagina over de interneringcentra in België 1944-1952, waar in de passage over het IC Sint-Kruis Brugge Nand wordt vermeld, evenals Dom Modest Van Asssche, abt van de abdij van Steenbrugge, waar Nand over schrijft in zijn memoires).
Interssante lectuur hierover is te vinden in het driemaandelijks tijdschrift van het ADVN, jaargang 2019, nr. 63: “Interneringskampen na de Tweede Wereldoorlog”, hierin ook een artikel over “Prikkeldraad, barakken en landelijke tafereeltjes”.
1944-1949 Chronologie gevangenschap en locaties
Om de juiste chronologie en locaties te achterhalen werd vooral gebruik gemaakt van de memoires van Nand. Verder ook nog: brieven van zijn ouders, krantenartikels, aantekeningen in zijn poëtisch celdagboek, etc.
De tekst in cursief is steeds een citering van wat Nand zelf hierover schrijft (zie de pagina’s “Ridder Dood en Duivel” voor meer details over de gebeurtenissen).
GEVANGENSCHAP: CHRONOLOGIE, LOCATIES EN PROCESDATA
15 september 1944 (vrijdagnamiddag)
Aanhouding in zijn woning te Gistel aan de koffietafel (voor een andere beschrijving van deze gebeurtenis zie de -gecensureerde!- brief van Nands moeder hierover, waar de stigmata van Sint-Franciscus een rol spelen):
De vijftiende september hield de beruchte taxi voor de deur stil. Twee mannen met mitrailletten gewapend zaten op de radiator, alsof zij uitgetogen waren om een gevaarlijk gangster onschadelijk te maken. Een rijkswachter belde aan en liet een briefje zien door de burgemeester ondertekend: ik moest voorgeleid worden.
Dat was niet in orde met de wet, en ik trachtte het de rijkswachter aan het verstand te brengen. Maar hij bleek niet bereid om over dingen als wettelijkheid van gedachte te wisselen. Rood van woede snauwde hij mij toe: “Als ge nog iets zegt, neem ik A zoe mei!” Daar ik toevallig op mijn kousen was, en half aangekleed, heb ik maar geen beroep op de wettelijkheid meer gedaan. (…)
Ik stapte in de wagen en wij reden voort – op de drempel van het huisje met de zonnebloemen stonden twee radeloze oude mensen.
- foto van moeder voor het huis in Gistel, achterzijde: “Getrokken voor mijn lieven jongen den 4 augustus 1946. Nu ben ik 65 jaar. Uw moeder”. Nand was toen geïnterneerd in de gevangenis van Antwerpen, Begijnenstraat (zie verder), bemerk ook de stempel van de censuur :
Ik werd gevoerd naar een paardenstal waarvan de vloer met een dikke laag stro was bedekt. Geen bank, geen stoel, niets dan stro, een stal dus.
- Blijkbaar ging het hier om een bijgebouw van de rijkswacht in Gistel.
(Rijkswacht Gistel, 1970)
15 tot +/- 20 september 1944
Verblijf 1: enkele dagen in “de paardenstal”:
Eten mochten wij in de stal van thuis ontvangen, want daar was er geen.(…)
Dat duurde een paar dagen, intussen waren nog aangehoudenen in de stal opgesloten: de vrachtwagen die ons naar Brugge zou vervoeren geraakte dan toch nog goed vol. (…)
Zie hiervoor een andere beschrijving bij“Brugs Ommeland, Marinebasis Sint-Kruis“:
20 september 1944 (bij benadering)
Verblijf 2: enkele dagen in de schoolgebouwen in de Boomgaardstraat te Brugge
Nu werd ik met andere lotgenoten in een vrachtwagen weggevoerd. (…)
In Brugge werden wij, door een groepje opgezweepte mensen uitgejouwd, ergens in een school afgeleverd. (…)
Als opgejaagd wild moesten wij het gebouw binnen snellen. Toegesnauwd door een brullende cipier: “Gezicht naar de muur!” werden wij in de gang opgesteld, en over de lokalen verspreid. (…)
Aan ons verblijf in de school kwam spoedig een einde, en weer werden wij in vrachtwagens opgeladen. (…)
- “Boomgaardstraat”: waarschijnlijk het Jezuïetencollege te Brugge, nu Europacollege. Toegangspoort, Boomgaardstraat 1:
25 september 1944 (bij benadering) tot oktober 1945
Verblijf 3: een jaar in het Interneringscentrum “Sint-Kruis”, Brugge, Brieversweg.
- Huidige toestand, barakken van toen reeds lang afgebroken:
Prikkeldraad, wachttorens en barakken, een concentratiekamp: wij waren ter bestemming. (…)
- Fotobron: Erfgoedbank. Bijschrift: “1960. Muur met prikkeldraadafsluiting gericht naar de binnenzijde van de kazerne. Op het einde van de muur de oude toegang tot ‘het college van Sint-Kruis’ (het interneringskamp voor de ‘incivieken’ bij de epuratie)”.
Een eerste verhoor vond pas een jaar later plaats, op vrijdag 28 september 1945 door Inspecteur van de Staatsveiligheid Georges Van Hecke:
Over mijn eigen geval hoorde ik maandenlang niets, toen kwam geheel onverwacht een nogal onbehouwen heerschap mij verhoren. Ik moest vertellen wat ik aan letterkundig werk geschreven had, zelfs jaren voor de oorlog – dat scheen allemaal strafbaar. Bij de ondervraging over zekere teksten, die ze links of rechts gevonden hadden, bemerkte ik dat hij het verkeerd ophad, maar liet niets merken. Dàt kon nog hèt verhoor niet zijn. (…)
Maar nu hing de herfst in de lucht. De scherpe geuren van het najaar kondigden het stervend jaargetij aan: dorre bladeren ritselden rondom de barakken. Zou ik hier een tweede winter moeten doorbrengen? (…)
Er stond geschreven dat het anders zou aflopen. Er werd mij namelijk medegedeeld dat ik naar Hemiksem zou worden overgebracht. (…)
Ik nam afscheid van mijn vrienden in het kamp met wie ik zoveel maanden, soms in de grootste menselijke nood, had doorworsteld. Het leed is een sterke band, en heel wat lotgenoten kwamen mij ontroerd de hand drukken.
Woensdag 24 (?) oktober 1945
Transport met de trein Brugge-Brussel (overstappen) -Antwerpen.
Verblijf 4: 1 dag en avond in het auditoraat te Antwerpen,
tweede verhoor door substituut-krijgsauditeur Calewaert (zie ook de pagina “Senator Willy Calewaert“).
Wij moesten in een propvol rijtuig opstappen, en geketend tussen de mensen gaan zitten. (…)
Vermoeid zoals ik het nog nooit in mijn leven geweest was, doodop is niet te veel gezegd, werd ik op het auditoraat in Antwerpen afgeleverd.
Daar moest ik uren zonder eten of drinken zitten wachten – het deerde mij niet meer, ik was als verdoofd. Gevangenen werden in en uit geleid. Wij keken elkander stom en begrijpend aan: er waren geen woorden voor wat wij doormaakten. (…)
Tegen de avond werd ik voor een auditeur gevoerd, die mij voor de vorm een paar vragen stelde. (…)
Er stond een vrachtwagen klaar voor Hemiksem, met een groep anderen werd ik opgeladen, en wij reden weg door de schemering.
Woensdag 24 oktober 1945 ’s avonds
Verblijf 5: ongeveer 1 maand. Interneringscentrum Abdij Hemiksem oktober 1945 tot 21 november 1945
- Abdij voor restauratie:
Ik had niet het minste idee wat Hemiksem was. Ik zou het vandaag nog weten. Een groot en somber gebouw, dat niets had van een abdij, en alles van een vesting, die uit de avond spookachtig opdoemde.
Het verblijf daar is voor Nand een verschrikking, zie de link hierboven.
Zaterdag 27 oktober 1945 te Antwerpen derde verhoor door substituut-krijgsauditeur Calewaert.
Donderdag 8 november 1945 te Antwerpen: laatste verhoor en in betichtingstelling.
Het transport naar het auditoraat in Antwerpen voor de verhoren gebeurde in een “bestelbusje”:
Dat ik juist tijdens dit verhoor in die sombere “abdij” ondergebracht was, maakte de zaak niet prettiger. En dan was daar dat reisje heen en terug met dat gezellig bestelwagentje, dat, indien mogelijk, de hel van Hemiksem nog akeliger maakte.
Toch vindt Nand ook hier soms troost:
Maar precies in die donkere dagen beleefde ik een moment dat ik tot de zeldzaamste in mijn leven reken. Na een afstompend lange dag in het auditoraat werden wij in de “abdij” ontscheept. Op het binnenplein was het al avond, maar hoog boven ons hoofd, vierkantig door de zwarte daken van het gebouw afgetekend, straalde een sterrenhemel zoals ik er nooit een gezien had. De hemel was niet zwart, maar violet-blauw. De sterrenbeelden schitterden met een luister en een kracht dat hun licht op ons afstraalde. Het was een ontzagwekkend gezicht. Wat had ons lijden, onze hoop te betekenen onder de afglans van de grote onverschillige eeuwigheid? (…)
Als verpletterd nam ik mijn plaats aan de tafel in. “Zwaaigen!”. Ik was thuis. Maar de aanblik van die sterrenhemel had mij over alle leed heen weer in voeling gebracht met een wereld die boven kwellingen, auditeurs, krijgsraden en tutti quanti uitrees.
Na een maand (“eind november”) een nieuwe overplaatsing:
Eind november mocht ik, met de vrienden van “Volk en Staat” Hemiksem vaarwel zeggen. Ik had mij erover verheugd, maar het was om naar een ander oord van kwelling overgebracht te worden, de slecht befaamde celgevangenis van de Begijnenstraat in Antwerpen. Het proces “Volk en Staat” zou eerlang voorkomen.
Woensdag 21 november 1945 tot dinsdag 5 februari 1948:
Verblijf 6: ongeveer 2 jaar en 2 maanden, gevangenis Antwerpen Begijnenstraat (cel 231):
- Huidige toestand:
Een grote poort, een binnenpleintje, en dan weer een poort. Een sombere gang: grauwe muren en lage ijzeren deuren, de verzuurde reuk van een gaarkeuken – wij waren aangeland. “Gezicht naar de muur!” Weer was het wachten, wachten … Wat werd er in die jaren gewacht! Wij wachtten, er was tijd genoeg.
Daarna volgt het proces “Volk en Staat” (in eerste aanleg) van november 1945 tot 30 januari 1946:
Einde november worden wij opgeladen voor het gerechtshof. Sommige vrienden zijn blij dat zij daarmee uit de cel weg zijn, ikzelf vind de cel nog verkieslijk boven dat onverkwikkelijk vertoon. In stoet, man voor man aan een gendarme geketend, word je de grote assisenzaal binnengeleid. Heel dat proces te moeten meemaken – er zijn een dertigtal beschuldigden – het staat mij maar matig aan. Ook sluit ik onmiddellijk na aankomst mijn ogen en tracht mij op iets anders te concentreren. (…)
Na ettelijke tochtjes heen en terug in de dievenkar, kwam ook mijn geval aan de beurt. (…)
Maar het proces ging voort – twee volle maanden zou het duren. Altijd weer hetzelfde vertoon: naar ’t gerecht met de dievenkar binnengeleid worden als misdadigers, elk aan een gendarme geketend. Requisitoir, pleidooien, de zielige stoet der getuigen … altijd hetzelfde scenario, een stortvloed van woorden waaraan geen einde kwam.
(Assisenzaal Krijgshof Antwerpen, Britselei)
Substituut-auditeur Calewaert vraagt voor Nand de doodstraf.
Ik zat altijd maar aan mijn oudjes te denken – hoe zou hen dat schokken. Later heb ik vernomen hoe mijn vader het bericht las in de Volksgazet: hij moest bij vrienden binnenlopen om van de schok te bekomen; eerst dan dorst hij naar huis terugkeren, waar moeder op berichten wachtte. (…)
Het veertiendaags bezoek met het vooruitzicht op een doodstraf was geen verkwikkelijk halfuur. Te meer omdat mijn oude vader het onmogelijke deed om mij gerust te stelen. Nu was dat eigenlijk niet zo nodig, er was immers nog geen uitspraak gevallen, en ik geloofde niet dat de krijgsraad op de eis van de auditeur zou ingaan.
Woensdag 30 januari 1946
Het vonnis: Nand wordt veroordeeld tot 12 jaar hechtenis.
Na een drietal weken met het zwaard van Damocles boven mijn hoofd, werden wij opnieuw in de dievenkar opgeladen voor de uitspraak. Rechtstaande moesten wij het lang aanhoren – de toon was zeer streng. (…)
Dat voor Nand de doodstraf niet werd weerhouden blijkt een hele opluchting:
Ik kreeg twaalf jaar. Bij het horen van het cijfer had ik een gevoel van onuitspreekbare opluchting: ik moest diep ademen en mezelf met alle macht in bedwang houden. De sportredacteur aan mijn zijde gaf een ruk van sympathie aan mijn mouw, maar ik kon niet naar hem omkijken: ik was precies in glas veranderd, dat bij de minste beweging zou breken.
Tot aan het proces in beroep zal nog heel wat tijd verlopen: 1 jaar en 8 maanden. In die tijd zal ook een tweede advocaat worden aangenomen. Ondertussen werd het proces van Nand losgekoppeld van het proces “Volk en Staat”.
Uit een brief van zijn (2de) advocaat blijkt dat Nand op 23 december 1947 nog steeds verblijft in de gevangenis van de Begijnenstraat in Antwerpen. We leren hieruit dat de uitspraak van Nands proces in beroep pas binnen drie weken zal volgen, dus in januari 1948.
Hij sluit bij zijn brief ook zijn pleidooi in, zie daarvoor de pagina “Pleidooi verdediging“, waaruit kan afgeleid worden hoe de akte van inbeschuldigingstelling was opgesteld.
Donderdag 4 december 1947
start proces in beroep, 2 jaar na het eerste proces. De auditeur was in beroep gegaan omdat hij niet akkoord was met het vonnis in eerste aanleg over Nand: 12 jaar hechtenis, hij had namelijk de doodstraf gevraagd.
Uit een aantekening bij het gedicht ‘De Tuin” in het “Poëtisch celdagboek” van Nand p. 140 valt de datum af te leiden van de veroordeling in beroep:
“Cel 34. Overgeschreven 25-1-48. 3 dagen voor de veroordeling in beroep! (in rood:) dus nog onder druk van gevraagde doodstraf!”
Detail datering:
Woensdag 28 januari 1948
Vonnis proces in beroep. Strafvermindering: 12 jaar hechtenis wordt 10 jaar.
Begin februari 1948
In zijn “Poëtisch Celdagboek” p. 143 schrijft Nand volgende opmerking:
“Opruiming vóór de overbrenging 5.2.48” (datum blauw omkaderd).
Bedoeld wordt de overbrenging naar de gevangenis en interneringscentrum te Merksplas:
Bijhorende tekst:
“Slapende botten. Ik knoop de mantel dicht. De sterren zijn gedoofd en ik moet verder dolen, de zonne daagt niet meer en ik ben ver van huis…”
Donderdag 5 februari 1948 tot donderdag 15 september 1949
Verblijf 7: een jaar en 8 maanden, gevangenis en interneringscentrum Merksplas.
- Huidige toestand:
Het was dan weer de dievenkar. Benauwend, zonder lucht. Je werd door elkaar gerammeld, zag niets van de omgeving, een echte cel-wagen. En dan plots hield de wagen stil: Merksplas.
Eerst wordt Nand er tewerkgesteld bij het onderhoud van tuinen, bossen en wegen, dit regime is heel anders dan de voorbije jaren en het bevalt hem wel:
Al dadelijk viel hier op hoe de cellen heel wat menselijker waren opgevat. Het raam was groot en luchtig. (in de Begijnenstraat zowat 40×20 – om lucht te hebben had men eenvoudig het glas stukgeslagen). Een cel als deze hier was bewoonbaar- dit was luxe! (…)
Het vooruitzicht in openlucht te werken lachte mij toe. (…)
De hele dag werkten de mannen buiten, sommigen in de bossen – en zij zagen er flink en goed gevoed uit.
Daarna wordt Nand er medewerker voor de “Welfare” (zie hierover bv: “In het oog: Interneringskampen na WOII“).
Ik heb er in die jaren vaak moeten aan denken hoe er in de mens eigenlijk ook meerdere mensen zitten. Hier was ik, Vlaamse animator, die voor ontspanning zorgde, teksten voor liederen schreef, scenario’s van shows opstelde en zelf ook nog de affiches schilderde.
Wat later wordt Nand even overgebracht naar de kazerne van Turnhout . Een onderdeel van de strafmaat was o.a. een “militaire afstraffing”, omdat hij nog steeds als “onder de wapens” werd beschouwd, en dus ook als militair verraad had gepleegd:
Geheel onverwacht werd ik naar Turnhout overgebracht – waar mij op het binnenplein van de kazerne een korte plechtigheid wachtte. Daar was een dozijn soldaten aangetreden. Ik werd tussen twee man voor het front der troepen geleid. Overal in de banken zag ik frisse jonge gezichten die met brede lach het gebeuren volgden. Ten slotte werd voor een officier halt gehouden die met luiden stemme verklaarde dat ik niet waardig was de wapens te dragen – of iets in die aard. Het was de degradatie, vermoed ik. Ik had de officier rustig in de ogen gezien en was niet zeer onder de indruk. Wat wist hij over mij?
Een vraag om vervroegde vrijlating wordt in december 1948 afgewezen, een zware teleurstelling voor Nand, hij vernam het nieuws blijkbaar op Kerstdag, getuige deze opmerking in zijn Celdagboek p. 170 (de beslissing dateert van 24.12.1948). Het gedicht werd nooit gepubliceerd (zie de tekst ervan op de pagina “Aantekeningen in de marge“).
“Kerstdag 1948. Opgedragen aan de Minister van Justitie! Naar aanleiding van het verbod op vrijlating! Onmensen!”
Detail:
Donderdag 15 september 1949: (voorwaardelijke) vrijlating, in totaal heeft Nand dus de helft van zijn straf uitgezeten: 5 jaar.
Verblijf 8: opnieuw ingetrokken te Gistel, bij zijn ouders. Hier zou Nand nog 2 jaar wonen tot 29 september 1951, dag van zijn huwelijk met Sim. Samen woonden ze vanaf dan in Weerde (nu deelgemeente van Zemst bij Mechelen).
Samengevat:
(opmerking: alle verplaatsingen, ook het vele heen en weer naar de processen, gebeurden geketend)
Vanuit zijn woonplaats in Gistel waar Nand bij zijn ouders woonde:
met “rijkswachttaxi” naar
Verblijf 1: enkele dagen vanaf 15 september 1944 in een paardenstal te Gistel (naast de rijkswachtkazerne);
in open vrachtwagens naar
Verblijf 2: enkele dagen in schoolgebouwen, Boomgaardstraat te Brugge september 1944;
in open vrachtwagens naar
Verblijf 3: vanaf 25 september 1944 tot 24 oktober 1945 een jaar in het Interneringscentrum “Sint-Kruis”, Brieversweg, Brugge
eerste verhoor 28/09/1945
treinreis naar Antwerpen;
Verblijf 4: op 24 oktober 1945 1 dag en avond in het auditoraat te Antwerpen.
tweede verhoor 24/10/1945;
vrachtwagen naar Hemiksem voor
Verblijf 5: vanaf 24 oktober 1945 ongeveer 1 maand tot 21 november 1945 in het interneringscentrum Abdij Hemiksem.
derde verhoor 27/10/1945
heen en weer in ‘dievenkar’ voor verhoren naar Antwerpen;
laatste verhoor en inbeschuldigingstelling 08/11/1945;
bestelbusje/’dievenkar’ (?) naar Antwerpen voor
Verblijf 6: vanaf 21 november 1945 tot 5 februari 1948 2 jaar en 2 maanden in de gevangenis van de Begijnenstraat 42 te Antwerpen
Eerste proces december 1945/ vonnis: 30 januari 1946
Nand wordt veroordeeld tot 12 jaar hechtenis.
(Het proces in beroep volgt pas 2 jaar later)
Proces in beroep 4 december 1947/vonnis: 28 januari 1948
Nand wordt veroordeeld tot 10 jaar hechtenis;
bestelbusje/’dievenkar’ (?) naar Merksplas
Verblijf 7: vanaf donderdag 5 februari 1948 tot donderdag 15 september 1949 een jaar en 8 maanden in gevangenis en interneringscentrum Merksplas;
(vrijlating)
treinreis naar Gistel
vanaf donderdag 15 september 1949 opnieuw te Gistel bij ouders
Totale interneringstijd 5 jaar (15 september 1944/15 september 1949), de helft van zijn straf.
Eerherstel volgde pas in 1964.
- Overzicht verschillende interneringscentra. Nands vader vertrok steeds vanuit Gistel op bezoek, en dit vijf jaar lang, tweewekelijks. Om Hemiksem en Merksplas te bereiken had hij telkens een volledige dag nodig, voor een bezoekje van 20 minuten.
