Titelpagina:
RIDDER DOOD EN DUIVEL
Terugblik op mijn belevenissen van 1939 tot 1949
“When we are dead both friend and foe may wonder how little there was in us to forgive…” Bulwer-Lytton
+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++
“Daarom vatte ik in het zestigste jaar van mijn leven het plan op het één en ander op te tekenen – een strijder is ten slotte op zichzelf aangewezen.”
“Ridder Dood en Duivel”, Albrecht Dürer, 1513, gravure, 24,5 x 19cm.
Opmerking:
In 1964 schreef Nand een terugblik op zijn belevenissen van 1939 tot 1949: vanaf zijn mobilisatie tot en met zijn vrijlating in 1949.
1964 was tevens het jaar waarin hij, na 20 jaar, zijn burgerrechten terugkreeg met eerherstel.
Het typoscript bedraagt 122 pagina’s.
Meer nog dan een beschrijving van zijn wedervaren in die 10 jaar wou Nand vooral zijn creatief werk, meer bepaald zijn poëzie, in die jaren geschreven, toelichten: “Als ik nu bepaalde kritieken lees, kom ik tot de bevinding dat bitter weinig over de zin van dat werk bekend is. (…) Ik bracht dus deze herinneringen op het papier om literair-historische redenen. (…) Het gedicht zelf is veelal de psychische reactie op de beleefde werkelijkheid – zeker in onderhavig geval”.
De titel van deze terugblik ontleende hij aan bovenstaande ets van Albrecht Dürer.
Deze ridder “wordt vaak beschouwd als een symbool voor moed en morele deugd”, zie hiervoor Wikipedia in het Nederlands en een meer diepgaande analyse in het Engels (daar wordt ook ingegaan op de recuperatie van deze ets door het Duitse nationaal-socialistische regime in het interbellum).
Nand had deze ets al in 1940 tot voorbeeld gesteld in een toespraak als vertegenwoordiger van de “jongere oud-strijders van 1940” op de 21ste (oorlogs)IJzerbedevaart van augustus 1940. Zie hiervoor deze masterscriptie (p.138 e.v.).
De toon van de memoires is duidelijk: hier en daar betreurt hij enkele keuzes, maar in het algemeen is het toch een “oratio pro domo”, die echter, zo blijkt nu, niet zover van de feiten afwijkt.
Een terugblik na twintig jaar betekent dat de schrijver nu de bril draagt van iemand die meer weet dan toen, hij wikt, weegt, kiest en omkadert de feiten die hij wil verantwoorden. Veelbetekend is dat hij het hoofdstuk over de oorlogsjaren de titel geeft: “Strijd met de bezetter”.
Het schrijven van deze terugblik was voor Nand een emotioneel belastende opgave, die hij niet heeft afgewerkt: de terugblik eindigt abrupt op pagina 122, hij is dan aanbeland in augustus 1947, op die laatste pagina halfweg schrijft hij in potlood deze opmerking in het typoscript:
“Hier ‘memoires’ afgebroken. Het ‘ging niet meer’ – ‘Angst’ keerde terug!”:
Pas na het typoscript nauwkeurig vergeleken te hebben met het manuscript bleek er toch een weergave te bestaan van de tijd na augustus 1947. Het gaat om een periode van 1 jaar en 8 maanden vanaf februari 1948 (het verblijf in de gevangenis te Merksplas) tot zijn vrijlating op 15 september 1949. Dit ontdekte manuscript is gedateerd op een erg symbolische dag: “5 oogst 1966“. 5 augustus is namelijk de dag waarop hij en Sim een koppel werden in 1950 (zie de pagina “Het Tuinfeest“).
Nand heeft deze bladzijden uit het manuscript nooit overgetikt.
De terugkeer van zijn burgerrechten en het eerherstel in 1964 betekende voor Nand ook een hernieuwde impuls van creativiteit, getuige daarvan het grote doek “Apocalyps” (olie op doek, 120x100cm) dat hij in 1964 schilderde, waarschijnlijk ook geïnspireerd door de Ridder van Dürer (bemerk ook de sfinx links onder en de piramide rechts onder, een verwijzing naar zijn gedicht “De Piramide” waarvan sprake in de inleiding van de memoires, zie ook de commentaar onderaan deze pagina).
Dit doek illustreert ook de woorden van Nand in de inleiding: “Het geldt hier een uiterste beroep op de laatste rechter Tijd – hij zal over ons allen oordelen”.
In 1968, twee jaar na het beëindigen van zijn memoires, schreef Nand nog een toelichting bij zijn persoonlijkheid en gemaakte keuzes, zie de pagina “Nand over zijn persoonlijkheid: “Levensdagen”“
Hieronder het inleidend hoofdstuk (“Verantwoording“) van de memoires, de andere delen kan je lezen via het uitklapmenu hierboven of via de “Sitemap“:
“Mobilisatie en Meidagen” (tijd als soldaat, september 1939-mei 1940),
“Strijd met de bezetter 1940-1944” (de oorlogsjaren),
“De bevrijding” (september 1944, Gistel),
en daarna de gevangenschap in de interneringscentra (IC):
” IC Sint-Kruis” (oktober 1944, Brugge),
“IC Abdij Hemiksem“(oktober/november 1945, Hemiksem),
“IC Gevangenis Begijnenstraat” (november 1945-februari 1948, Antwerpen),
“IC Gevangenis Merksplas” (februari 1948-15 september 1949 te Merksplas,
en tenslotte
“Vrijlating” (15 september 1944).
De titels van de hoofdstukken zijn gekozen door Nand, in gespatieerde kapitalen.
V E R A N T W O O R D I N G
Ik had niet gedacht dat ik de belevenissen uit de bewogen jaren 1939-1949 te boek zou stellen, ik had mij zelfs voorgenomen dat zegel niet te verbreken. Waarom dan toch die oude wonde geopend? Niet om haat te prediken of wraakgevoelens bij om het even wie op te wekken – daarvan is de wereld al oververzadigd. Maar ik heb de leeftijd bereikt waarop je op je aards bestaan terugblikt, en nagaat wat je achterlaat als je moet heengaan. In mijn geval blijft er mij niets meer over dan mijn letterkundig werk. Als ik nu bepaalde kritieken lees, kom ik tot de bevinding dat bitter weinig over de zin van dat werk bekend is. Een genuanceerd oordeel ontbreekt, zodat allerlei misvattingen niet uitgesloten zijn.
Allereerst is het nodig de omstandigheden te kennen waarin een paar bundels ontstonden. Ik alleen weet het, ik ben de enige wie het kan weten. Daarom vatte ik in het zestigste jaar van mijn leven het plan op het een en ander op te tekenen – een strijder is ten slotte op zichzelf aangewezen. Ik doe het van op afstand, waar moge-lijk, met de nodige humor, zij het dan ook galgenhumor; ik blijf zo objectief mogelijk, maar ook zo trouw mogelijk, en teken ook de reacties op waarvan ik mij nog bewust ben. Het is immers zaak de werkelijke sfeer op te roepen waarin de verzen geschreven werden. Een dagboek is het niet, wel herinneringen aan feiten, die op mijn denken en dus op mijn literair werk enige invloed hebben gehad, en hier niet in chronologische volgorde worden weergegeven, maar gegroepeerd, volgens het behandelde motief, bij voorbeeld, de ziekenbarak. Dat was mogelijk omdat het hier om een terugblik gaat.
Ik bracht dus deze herinneringen op het papier om literair-historische redenen. Heden ten dage is men wel geneigd het gedicht uit de psychologische gezichtshoek te benaderen, maar het gedicht zelf is veelal de psychische reactie op de beleefde werkelijkheid – zeker in onderhavig geval. Wat op het eerste gezicht een decoratief paneel lijkt, is in wezen de objectivering van een persoonlijk gegrepen-zijn, en dus als objectieve lyriek dient beschouwd. Het eigen beleven van de dichter wordt niet rechtstreeks, maar door een mythologisch of historisch beeld heen verwoord, omdat hij nu eenmaal in een dergelijke wereld leeft, of doodgewoon omdat hij zo geaard is. Deze beelden vormen dus een soort van ectoplasma, dat de existentiële grond zelf van de mens veruiterlijkt. Als typisch voorbeeld daarvan moge het gedicht “De Piramide”(1) gelden. Het betreft hier Ramses, noch Toetmes noch om het even welke farao, maar het ik zelf dat zijn tragiek in dat beeld projecteert. Die projectie neemt wel eens de vorm van een verhaal aan. Leg het vers “De Conquistador”(2) uit “Het Eiland Antilia” naast het gelijknamig stuk van De Heredia. In dit laatste gaat het om een decoratieve heroïek, om de “panache” – in het eerste gaat het om een aanklacht tegen de schijnvrome harteloosheid van een “beschaving” die zich aan argeloze mensen vergrijpt en het fresco eindigt op een cynisch gegrinnik als de Spaanse Grande, na een barbaarse onderdrukking, de Heilige Maagd dankt voor de “zege”. Het is de wereld der mensen gezien door de tralies van een gevangeniscel.
Wat nu, meer in het bijzonder, de politieke gedichten aangaat, het was nodig de werkelijke achtergrond daarvan te onthullen.
Een paar zijn in zoverre misleidend, dat zij zekere beleefdheden voor de censuur in acht nemen, om des te beter wezenlijke dingen te kunnen zeggen. In andere worden die dingen onverbloemd gezegd, dan worden het strijdverzen tégen de bezetter gericht.
Zestig jaar. Het is de leeftijd waarop schrijvers die in de officiële gunst staan tijdens academische zittingen en op banketten worden gehuldigd. Een strijder op de voorposten staat ten lest alleen. Ik herdacht deze verjaardag door mijn belevenissen in de donkerste jaren van de strijd voor de ontvoogding van Vlaanderen op het papier te brengen. Het geldt hier een uiterste beroep op de laatste rechter Tijd – hij zal over ons allen oordelen.
Waarheid is de werkelijke grondslag van de gerechtigheid. Ik vertrouw dat ons volk eenmaal die waarheid zal inzien, en beseffen dat ik, en zovelen in mijn geval, slechts de leuze “Alles voor Vlaanderen” in houwe trouwe hebben gediend.
____________________________________________________________
Commentaar
(1) Het gedicht “De Piramide” werd gepubliceerd in de bundel “De Gouden Helm”, uit 1951. Deze bundel bevatte uitsluitend in de cel geschreven poëzie. Aan spelling en interpunctie heb ik niets veranderd (bemerk bv de plaats waar telkens het dubbelpunt of puntkomma staat). De spelling die gebruikt wordt in deze gedrukte versie van 1951 is die van de spellingshervorming van 1946.
DE PIRAMIDE
In ’t ruige rijk der koninklijke leeuwen
bouwde hij mij tot onverganklijk schrijn :
een koningsburcht voor alle eeuwen
in het diep der woestijn.
Zo kruiste hij gerust de gouden handen:
en sliep, onder het gouden masker zwart ;
ik sloot hem in mijn stenen wanden
als een levende hart..
Den breden voet in zengend zand begraven,
de spits geslepen tot een stenen schicht,
voelde ik de tijden duister graven
en azen op mijn gezicht.
Maar roerloos in de rode kim verloren,
leefden wij ver van vreugde en verdriet ;
doden, doch in den dood herboren,
en hoorden de wereld niet.
Stil met de stilte van de zwartste nachten,
eenzaam en stralend als de zuivre zon,
lag hij alleen met zijn gedachte
die niet sterven kon.
Zalig in ’t wolk-omwalde westen,
dwaalde zijn ziel in ‘t eeuwig avondrood ;
en sliep hij in mijn marmren veste,
zo kende hij geen nood.
Toen beukten barse hamers en houwelen,
en rukten uit de rots mijn levend hart…
Nu ligt hij zonder goud, zonder juwelen,
ten toon, verdord en zwart.
’t Geslacht dat schond wat vromer eeuwen spaarden,
bestaart zijn heilig hoofd met hoon en schrik ;
de Pharao, grauw als de aarde,
zwijgt met gedoofden blik.
Hoe doolt nu ach, zijn ziel in gure streken,
beloerd, belaagd door helsen haat en nijd !
Hoe moet zij haast van angsten breken
in den kuil der eeuwigheid.
En, sterker dan de dood, een burcht geboren,
ik, doelloos puin van een gewijde schrijn,
sta in de rode kim verloren
van de wrede woestijn.
Overgeleverd zijn ook twee aquarellen van dit gedicht (hard tekenpapier, 35x27cm), ingekort vanwege de bladspiegel, gecreëerd in de cel (1946). De originelen zijn, jammer genoeg, door het vele verhuizen en de onzorgvuldige bewaring beschadigd (geplooid).
Onderling zijn er verschillen, zo bijvoorbeeld al in de titel: “De Pyramiede” vs “De Pyramide”. Een bewuste verbetering of een onbewuste fout? Dat laatste gedicht heeft hier ook en strofe minder.
Hoewel Nand in zijn memoires schrijft “Het betreft hier Ramses, noch Toetmes noch om het even welke farao”, schildert hij die toch: de eerste aquarel (1946) toont nl. farao Toetanchamon . Het tweede aquarel toon de sfinx. Maar waarschijnlijk moet dit ook geïnterpreteerd worden zoals Nand schrijft als “het ik zelf dat zijn tragiek in dat beeld projecteert”.
“De Pyramiede” (1)
In ’t ruige rijk der koninklijke leeuwen
bouwde hij mij tot onverganklijk schrijn,
een koningsburcht voor alle eeuwen
in het diep der woestijn.
Zoo kruiste hij gerust de gouden handen:
en sliep, onder het gouden masker zwart;
ik sloot hem in mijn steenen wanden
als een levende hart.
Den breeden voet in ’t gloeiend zand begraven,
de spits geslepen tot een steenen schicht,
voelde ik de tijden duister graven
en azen op mijn gezicht.
Maar roerloos in de roode kim verloren,
leefden wij ver van vreugde en verdriet,
dooden doch in den dood herboren,
en hoorden de wereld niet.
“De Pyramide” (2)
In ’t ruige rijk der koninklijke leeuwen
bouwde hij mij tot onverganklijk schrijn,
een koningsburcht voor alle eeuwen
in het diep der woestijn.
Zoo kruiste hij gerust de gouden handen:
en sliep, onder het gouden masker zwart;
ik sloot hem in mijn steenen wanden
als een levende hart.
Den breeden voet in ’t gloeiend zand begraven,
de spits geslepen tot een steenen schicht,
voelde ik de tijden duister graven
en azen op mijn gezicht.
Maar roerloos in de roode kim verloren,
leefden wij ver van vreugde en verdriet,
dooden doch in den dood herboren,
en hoorden de wereld niet.
Stil met de stilte van de zwartste nachten,
eenzaam en stralend als de zuivre zon,
lag hij, alleen met zijn gedachte
die niet sterven kon.
Manuscript uit zijn “Poëtisch Cel Dagboek“, cel 231, 1946:
(2) Het gedicht “De Conquistador” geschreven in gevangenschap (1947) Het komt uit een andere bundel: “Het Eiland Antilia”, ook in 1951 verschenen, maar bij een andere uitgever. Alle gedichten in deze bundel zijn eveneens geschreven tijdens zijn gevangenschap.
Nand had zeer waarschijnlijk het boek “Het leven en de reizen van Christoffel Columbus, volume III”, van Washington Irving (1ste uitg. 1829) gelezen. In het 3de hoofdstuk (p.340) “Oorlog met de inwoners van Higuey”, wordt daar de gruwelijke massamoord door de Spanjaarden in 1503 olv Juan de Equivel beschreven (nu gelegen in de Dominicaanse Republiek), beschrijving die overeenkomt met wat Nand hierover schrijft in zijn Poëtisch Celdagboek (p. 50). Het gedicht is een niet mis te verstane aanklacht, nog steeds actueel. Dit, zo schrijft hij ‘in tegenstelling tot De Heredia, waar het gaat het om een decoratieve heroïek, om de “panache” ‘: De Heredia (zelf een afstammeling van, de ‘conquistadores), schreef een lofzang op de ‘veroveraars‘, Nand klaagt ‘de schijnvrome harteloosheid van een “beschaving”’ aan.
De drukker had de laatste strofe “verkeerd gezet”, zo blijkt, ik kan me de vertwijfeling van Nand voorstellen… Hij was ook niet tevreden met het cursieve lettertype van de bundel, maar daar kon niets meer aan veranderd worden. Onder de afbeelding de ‘juiste’ weergave van de tekst.
De Conquistador
De Spanjaard op Haïti
Zij leefden met de zon, loom onder koele palmen,
kinderen argeloos, alom : de wereldzee…
Toen hoorden zij bij nacht bombarden bonzend galmen,
rood vlammend donderden karvelen op de ree.
Zij waren kinderen, verschrikt en schuw, en vloden
voor mannen zwart gebaard, in ijzeren gewaad,
die zongen lofgezang en wandelden als goden,
een vreugde vreemd en koen op aller blank gelaat.
Zij naderden beschroomd voor paarden en kartouwen,
nodigden ‘t godenvolk in ‘t groene blaadrenhuis;
de goden lachten ruw en loerden naar hun vrouwen
zij bouwden vestingen en plantten hoog het kruis.
Toen gaf een stamhoofd goud. De godenzonen staarden,
sidderend wogen zij een keten zwaar en vol…
Zij twistten bleek en fel, besprongen woest hun paarden,
draafden de bergen in, gelijk hun paarden dol.
Zij dronken zich een roes en grepen naar de vrouwen,
droegen hen, naakt en jong en gillend nog aan boord;
het mansvolk in de mijn sloop huivrend naar de prauwen,
daar werd in ‘t maagdlijk woud een wapenkreet gehoord.
Don Esquibel beval : maakt los, laat los de honden !
Te paard, de wouden in ! — Het werd een koene jacht.
De honden huilden schril : zij hadden ‘t spoor gevonden:
de ontrouw aan de kroon werd in rood bloed versmacht
Vrouwen en kindren eerst, in ‘t heimlijk woud verdoken,
bloedden op ‘t koude staal. De toortsen stookten brand.
De laatste boreling werd op de piek gestoken
en tot een zegebaak in bloed en as geplant.
De bekkens roosterden, de hete tangen knaagden,
wie dorstte werd gelaafd met wit gesmolten lood;
de galgeboom in bloei droeg trossen opgejaagden,
de dood bij vlammend vuur was een benijde dood.
De honden huilden schril; de donderbussen schoten :
het mansvolk streed, en stond, met pijlen tegen schroot;
‘t werd wijkend, man voor man, in ‘t stil ravijn gestoten :
het oerwoud zweeg verstomd, de rotsen bloedden rood.
Don Esquibel, geknield, verzonk in vrome beden :
hier wordt tot dankzegging een stenen stad gebouwd
de Lieve Maagd ter eer, de Moeder van den Vrede.
Hij schonk uit eigen beurs een beeld van louter goud.
Dankwoord: Hier past een welgemeend dankwoord en diepe buiging voor M. die op mijn vraag om dit manuscript (122 blz.) in Word over te tikken onmiddellijk positief antwoordde. Een week later mocht ik het al in ontvangst nemen. En M. deed nog eens hetzelfde voor het manuscript van Sim “Brieven aan Nand” (100 blz.). Dat bespaarde me weken werk. Daarenboven verrichtte M. dit werk belangeloos.