Gistel den 20.10.50
Het is woensdagavond. Ik wacht niet meer op je brief, en zet op papier het nooi-eindigende gesprek dat ik met jou den dag door, en in de wakende uren van den nacht met jou voer. Ik heb een paar boeken ter hand genomen en weer weggelegd, mijn gedachten dwalen weg, terug in den tijd, een beloftenrijke toekomst in ..
Ik geef ze dan maar den vrijen teugel – en wij draven ..
Vandaag had ik op het land een gesprek met een van mijn “boeren”; hij kwam mij gelukwensen (!) en vond het best dat ik eendelijk een vrouwtje “genomen” had! Ik ben thuis gekomen van mijn wandeling, en stelde vast dat zijn woord vreemd in mij was blijven natrillen. Heb ik jou “genomen”? Heb ik aan jou leeftijd of aan gelijk welk andere omstandigheid gedacht, dien milden avond aan de Leie? Het valt mij niet moeilijk daarop te antwoorden. Ver van jou om een of andere reden te “nemen” heb ik jou als een verrukkelijk onverwacht geschenk “gekregen”.
Een plotse zekerheid had mij aangegrepen, de zekerheid dat jij levend en tastbaar in mijn leven getreden was om niet meer eruit te worden weggeschakeld. Het onherroepelijke was gebeurd.
Een macht machtiger dan mijn wil dwong mij ertoe je adres op het programma te doen schrijven (1) – en daarna was (hoe ver wij ook van elkander verwijderd waren) onze gemeenschap in het tijdeloze voltrokken. Reeds waren wij, zonder haast een woord te hebben gewisseld, één. Ik wist dat ik naar jou schrijven moest, dat ik deze vrouw, die mij zo onverwacht in de armen geworpen was, niet meer zou loslaten. De dansen nadien brachten ons dichter bij elkander, maar dat was geen begin meer, doch reeds een vervulling. Het was de sprong, de duizelende grote sprong in de toekomst, en zie, wij zijn beiden op vasten bodem geland, duizelig nog en bedwelmd, doch naast elkander, hand in hand, hart aan hart.
Wij hebben elkander ontmoet op het psychologische uur (De Duitser zou spreken van “Schicksal”). Wij waren inderdaad rijp voor elkaar – en juist het gemis waaraan wij leden zou voor ons een voltooiing betekenen. Ik was, trots allen schijn van zelfzekerheid en gulheid, zeer eenzaam, eenzaam tot vertwijfelens toe; jij, “désabusé” (2), geen raad wetend met je bestaan.
Konden wij beter op elkander afgestemd zijn? Ik geloof het niet.
Wel zullen er – ik geef mij er goed rekenschap van – nog problemen oprijzen. Wij zullen onze zielsinstrumenten volledig op elkander moeten afstemmen, maar dit weten wij: het zal in liefde gebeuren – want het is een schone zeldzame liefde die ons bindt.
Eén kloof reeds hebben wij overbrugd.
Je weet thans dat ik zéér religieus leef, doch dat een zonsondergang, een sappige vrucht, de ogen van een kind, mij dichter brengen bij God dan alle confectie-gebeden van de wereld.
In den grond sta jij veel dichter bij mij dan ik aanvankelijk, zelfs nog te Gent, kon vermoeden. Wij zullen – dat is onvermijdelijk – ook nog op andere versperringen stoten.
Dat mijn schilderijen voor jou een ietwat gesloten wereld betekenen, was voor mij een minder prettige vaststelling. Om deze reden is het, dat ik slechts met schroom jou in mijn artistiek werk inleid.
Binnen de grenzen van mijn scheppenden arbeid leef ik zeer intens; het ware voor mij een ontmoedigende ervaring te moeten ondervinden dat ik er tot eenzaamheid gedoemd blijf.
Zo gaarne zou ik jou aan mijn zijde trekken voor de dingen die mijn leven zijn. Wat zeg ik, aan mijn zijde .. neen, veel meer: één met mij als de noodzakelijke, natuur-gewilde aanvulling van mijn streven, van heel mijn gegroeide persoonlijkheid.
Waar dit niet mogelijk is, leven gehuwden naast elkaar, als vreemdelingen, als doden. Ik zou de gedachte niet kunnen verdragen dat mijn Liefste buiten het Heilige der Heiligen zou blijven staan, en dat ik er alleen mijn “goddelijke verbeeldingen” zou moeten beleven ..
Expressionistisch? Alle spontane, primitieve Kunst is het, ook de Egyptische, de Assyrische, de Gothiek, de barok. Elk naïef kunstenaar is expressionistisch. Zie naar de vervormingen, de opstelling, de figuren, het perspectief bij de z.g. Vlaamse Primitieven, naar Vandergoes, Bosch, Breughel, El Greco, Grünewald (voorbeeld van Servaes, eeuwen vóór zijn geboorte!).
Ik ben expressionist, ja, maar dan in den traditionelen zin: dat de kunstenaar geen copiist is van de natuur, maar het natuurbeeld weergeeft door zij eigen psyche heen, en “schep” in de eigenlijke betekenis van het woord. Het impressionisme is kleinkunst, stemmingskunst.
Luministen, pointillisten hebben geen contact met de tragische, heroïsche diepten van dingen en mensen. Zij blijven geheel aan de oppervlakte. Het impressionisme groeit niet boven het onderwerp, het gegeven, het “model “uit, is trouwens lang voorbijgestreefd.
Echte kunstenaars, zij die wat te zeggen hebben, scheppen uit eigen visie. Neem Rembrandt, die geen realist is, doch met zijn “clair-obscur”(3) veel dieper dan het reële grijpt, en een wereld schept duister van raadselen en tragiek, als zijn eigen ziel …
Ik zou kunnen voortschrijven – het zou een brochure worden!
Bij de eerste gelegenheid gaan wij in het Gents museum staan vóór de “Kruisdraging” van Hieronymus Bosch (4).
Je zult zien dat mijn “Anno Santo” uit een dieper vergezicht stamt dan Ensor, en terzelfdertijd méér van onzen tijd is d.w.z. meer sociaal, meer levensverbonden dan deze laatste. Ik geloof dat ik, na jaren zoeken een “moment” gevonden heb waar traditie en avant-garde elkaar kruisen – daar waar de klassieke kunst aanvangt.
Liefste mijn, hebben deze regelen mijn inzichten en opvattingen een “bitteke” verduidelijkt? Heeft deze brief ons nader bij elkander gebracht? Het zou mij verdrieten mocht het anders zijn. Aan duizend kleine dingen geef ik mij nu eerst rekenschap hoe lief ik je gekregen heb. Den dag door denk ik met een huivering aan het gevaar dat mijn Liefste loopt op God’s banen en wegen achter het stuur .. Zij voorzichtig, kind. Ik lees ongaarne dat je gejaagd bent en zou je gaarne telkens in het oor fluisteren: “Ruhig Liebchen..” Daar is geen reden meer om gejaagd te zijn: die tijd is voorbij. Doch let goed op je gezondheid: ik heb bemerkt dat je aan temperatuur-schommelingen zeer gevoelig bent: zorg ervoor dat je in de komende dagen warm gekleed bent. Ikzelf heb hier “onzen” vulhaard aangemaakt, en het is hier al te gezellig zonder jou ..
(1) “jouw adres”: zie beschrijving hiervan op de pagina “Het Tuinfeest”
(2) “désabusé”: gedesillusioneerd
(3) “clair obscur”: “techniek uit de schilderkunst, film en fotografie waarbij de licht-donkercontrasten sterker worden uitgebeeld dan ze in werkelijkheid vaak zijn”
(4) “Kruisdraging” van Hieronymus Bosch:
